Nie tylko kilty, dudy i whisky, czyli o polityce soft power w Szkocji

Ideą soft power jest stosowanie perswazyjnych środków oddziaływania politycznego bez konieczności odwoływania się do siły militarnej bądź innych środków przymusu. Wielka Brytania jest liderem wśród krajów stosujących politykę soft power. Szkocja, będąca częścią Zjednoczonego Królestwa, ma w tym także swój niemały udział. Pojęcie soft power, czyli tzw. miękkiej siły, wprowadził do stosunków międzynarodowych Joseph S. Nye, amerykański politolog z Uniwersytetu Harvarda, pełniący funkcję podsekretarza stanu i przedstawiciela Stanów Zjednoczonych w Komisji Rozbrojeniowej ONZ, w latach 80. ubiegłego stulecia. Opisał ją jako zdolność państwa czy organizacji do przekonywania innych, by „chcieli tego, co my chcemy”, i przeciwstawiał ją pojęciu hard power, czyli realizowaniu celów za pomocą nacisków (siła militarna, sankcje, naciski dyplomatyczne) bądź przekupstwa (np. w formie inwestycji)^[1]. W jego rozumieniu soft power opiera się na trzech podstawowych zasobach: atrakcyjnej kulturze, wysokich wartościach politycznych i słusznej polityce zagranicznej[2]. Można ją budować m.in. poprzez rozwój naukowy, promowanie sztuki oraz kultury danego kraju, tworzenie różnych instytucji (np. British Council), które stają się miejscem budowania relacji z innymi krajami, czy też za pomocą osiągnięć sportowych. Innym ważnym elementem „miękkiej siły” może być oddelegowanie przedstawicieli danego państwa na ważne stanowiska w międzynarodowych organizacjach[3]. Podobnym, nieco starszym pojęciem jest dyplomacja kulturalna, soft power pozostaje jednak szerszym zjawiskiem, obejmującym – oprócz kultury – wartości polityczne i rolę rządu.

Soft power posiada dwie zasadnicze wady – jak zauważył urzędnik szkockiego rządu, z którym odbyliśmy spotkanie (zasady brytyjskiej służby cywilnej wymuszają zachowanie anonimowości naszego rozmówcy), jej efekty są trudno mierzalne za pomocą danych liczbowych, do tego nie pojawiają się nigdy od razu, lecz trzeba na nie często czekać latami.

Potęga soft power

 Wielka Brytania jest liderem wśród państw realizujących politykę soft power. Potwierdza to między innymi ostatni raport „The Soft Power 30 – A Global Ranking of Soft Power”, tworzony przez USC Center on Public Diplomacy, przedstawiający listę 30 krajów najbardziej zaangażowanych w implementowanie polityki tego typu.

Wielka Brytania już od wielu lat opiera swoją politykę na narzędziach soft power, z których dwoma najważniejszymi pozostają BBC World Service oraz British Council.

BBC World Service jest jednym    z największych publicznych nadawców radiowo-telewizyjnych na świecie, tłumaczonym na ponad 30 języków i docierającym każdego tygodnia do ponad 260 milionów odbiorców. British Council to brytyjska agencja zajmująca się międzynarodowymi relacjami w zakresie kultury i nauki. Swoje siedziby ma w ponad 100 krajach. W ramach działalności ułatwia dostęp do edukacji, certyfikatów znajomości języka angielskiego i kultury brytyjskiej. Dzięki temu zachęca do współpracy z Wielką Brytanią, szczególnie w sferze nauki, kultury oraz edukacji^[4].

Narzędzia soft power w Szkocji

Rząd szkocki jest odpowiedzialny za szereg kwestii przekazanych mu przez parlament brytyjski w drodze tzw. dewolucji, m.in. za rolnictwo, wymiar sprawiedliwości oraz edukację. Gabinet Nicoli Sturgeon ze Szkockiej Partii Narodowej ma ambicje do prowadzenia aktywnej polityki na polu międzynarodowym. Jednak to rząd Wielkiej Brytanii posiada kluczowe kompetencje w zakresie polityki zagranicznej, obronnej i migracyjnej. Ograniczona możliwość działania oraz ograniczone zasoby sprawiły, że Szkoci stali się  specjalistami w efektywnym stosowaniu soft power.

Jak wynika z rozmowy z przedstawicielem szkockiej administracji, rząd Szkocji koordynuje działania licznych partnerów, mające na celu wypromowanie szkockich atutów.

Obecnie centralne miejsce     w „arsenale” szkockiej soft power zajmuje kampania Scotland is Now, promująca Szkocję jako wspaniałe miejsce do życia, pracy oraz inwestowania.

Edynburg nie stroni także od współpracy z podobną kampanią GREAT rządu londyńskiego, w sytuacjach gdy obie strony widzą potencjał współdziałania, np. poprzez wykorzystanie zdjęć Szkocji w materiałach promocyjnych. Występowanie pod Union Jackiem[5] jest przydatne w docieraniu do np. chińskiego odbiorcy, dla którego brytyjska marka jest o wiele bardziej rozpoznawalna.

Festiwale

Jednym z najważniejszych przykładów szkockiej polityki soft power jest odbywający się co dwa lata w sierpniu Międzynarodowy Festiwal w Edynburgu. Jest to największe wydarzenie kulturalne w Szkocji, w którym uczestniczy zazwyczaj około miliona osób. Składa się on w istocie z kilku osobnych wydarzeń – m.in.: Edinburgh International Festival, Edinburgh Festival Fringe, The Royal Edinburgh Military Tattoo, Edinburgh International Book Festival, Edinburgh Art Festival oraz Edinburgh International Culture Summit (Międzynarodowy Szczyt Kulturalny w Edynburgu). Najbardziej prestiżową częścią jest Edinburgh International Festival, przyciągający największe gwiazdy muzyki, opery, tańca i teatru.
Duża część widowisk odbywa się w miejscach publicznych, zmieniając miasto w ogromną scenę teatralną – np. nazywany festiwalem teatrów ulicznych Edinburgh Festival Fringe, prawdopodobnie największe miejskie wydarzenie kulturalne na świecie, albo Edinburgh Military Tattoo – pokaz szkockich orkiestr wojskowych, który odbywa się na placu w okolicy zamku w Edynburgu.

Edinburgh International Culture Summit jest wspólnym przedsięwzięciem szkockiego rządu i parlamentu, rządu brytyjskiego, British Council i Międzynarodowego Festiwalu w Edynburgu. Stanowi on forum, na którym spotykają się i dyskutują członkowie rządów oraz artyści i przedstawiciele świata kultury.

Pierwsza edycja szczytu odbyła się w Edynburgu w 2012 roku. W 2018 roku w szczycie wzięło udział 40 zagranicznych delegacji, nie tylko europejskich. Zeszłoroczny temat przewodni szczytu brzmiał „Kultura: łączenie ludzi i miejsc”. Głównymi tematami poruszanymi podczas szczytu są kulturalna różnorodność, wymiana kulturalna, dziedzictwo kulturalne, promowanie dobrych praktyk w kulturze, budowanie relacji kulturalnych między krajami oraz promowanie inwestycji związanych z kulturą w różnych krajach na świecie. W ramach szczytu organizowane są panele dyskusyjne, prelekcje, przemówienia oraz debaty.

Uniwersytety

 Szkocja jest dumna ze swojego wkładu w rozwój nauki, bowiem to stąd wywodzą się tacy myśliciele jak Adam Smith czy David Hume.

Spośród siedmiu tzw. ancient universities, czyli najbardziej starożytnych i uznanych uczelni Wysp Brytyjskich, aż cztery – St. Andrews, Glasgow, Aberdeen i Edynburg – mieszczą się w Szkocji.

Obecnie istnieje 19 szkockich uniwersytetów, niektóre z nich, jak uniwersytet w Edynburgu, należą do grona najbardziej renomowanych uczelni na świecie. Studia na nich są otwarte dla studentów zagranicznych, do tego bezpłatne dla obywateli państw członkowskich UE (z wyjątkiem mieszkańców Anglii, na zasadzie wzajemności – Anglia nie oferuje bezpłatnej nauki dla Szkotów). Rząd Szkocki przywiązuje dużą wagę do internacjonalizacji swych uniwersytetów, m.in. poprzez europejskie programy takie jak Erasmus+, traktowane jako ważny element budowania narodowej marki.

Sport

Innym ważnym narzędziem soft power w Szkocji pozostaje sport – potężny i uniwersalny język, który, jeśli zostanie właściwie wykorzystany,  pomaga w budowaniu porozumienia i dobrych relacji między narodami. Dyplomacja sportowa może także wzmocnić markę narodu jako nowoczesnego, innowacyjnego i przyjaznego miejsca dla inwestycji i miejsca wartego odwiedzenia.

Szkocja jest ojczyzną ciekawych dyscyplin sportowych, takich jak popularne na całym świecie golf  i curling, ale też mniej znane shinty, przypominające hokeja na trawie.

Dużą popularnością w Szkocji cieszą się także piłka nożna i rugby. O ile jednak mają one duże znaczenie dla narodowej tożsamości Szkotów, ich potencjał związany z polityką soft power jest mocno ograniczony przez to, że szkockie drużyny sportowe nie odnoszą większych sukcesów – stadion rugby w Edynburgu nazywany jest wręcz żartobliwie „stadionem łez”. O wiele cenniejszym atutem niż sami piłkarze jest na przykład grupa fanów tego sportu, która zyskała nazwę „Tartan Army” („armia w szkocką kratę”). Wygrała ona kilka nagród od różnych organizacji za przyjazne zachowanie oraz pracę charytatywną.

Golf jest sportem mocno kojarzonym ze Szkocją, ponieważ to właśnie tu ponad 600 lat temu się narodził. W tym kraju powstały pierwsze kluby i pola golfowe, zostały również ustalone zasady gry.  Ze Szkocji wywodzi się także curling. Pierwsze wzmianki o puszczaniu kamieni na lodzie pojawiają się już w dokumentach z XVI wieku. Jednak znany współcześnie curling oficjalnie pojawił się dopiero na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w Chamonix w 1924 roku. Dzięki szkockim emigrantom znany był także wcześniej w różnych zakątkach świata. Bliskie relacje Szkocji i Kanady zaowocowały stworzeniem w 1807 roku Królewskiego Klubu Curlingowego (Montreal Curling Club), czyli najstarszego działającego obecnie klubu w Ameryce Północnej. Curling jest dyscypliną znaną na całym świecie, m.in. w Australii, Nowej Zelandii, Japonii i Korei.

Początki shinty, czyli przywiezionego do Kanady przez Szkotów prekursora hokeja na lodzie, datuje się już na VI wiek, kiedy umiejętności wykorzystywane w grze stanowiły część treningu dla starożytnych wojowników, którzy przygotowywali się do walki.

Jednak współczesnymi sportowcami szkockimi o prawdziwie międzynarodowej sławie są tenisiści – bracia Murray. Andy Murray to obecnie jedna z największych gwiazd tenisa na świecie. Wśród wielu zwycięstw i nagród, jakie zdobył, znajdują się 2 złote medale olimpijskie oraz 3 zwycięstwa w turniejach wielkoszlemowych (US Open oraz – dwukrotnie – Wimbledon). Jego brat – Jamie Murray – również ma na koncie imponujące sportowe osiągnięcia. Jest m.in. zwycięzcą pięciu wielkoszlemowych turniejów w grze podwójnej.

Wszystkie opisane dyscypliny sportowe, które mają swoje korzenie w Szkocji, są bardzo dobrym narzędziem do budowania skutecznej polityki soft power.

Polski aspekt

 Działania szkockiego rządu skierowane są również do społeczności imigrantów, którzy osiedlili się w Szkocji i którzy są zachęcani do udziału w wydarzeniach i projektach celebrujących kulturę mniejszości oraz ich związki ze Szkocją. Dobrym przykładem jest zaangażowanie w upamiętnianie żołnierzy polskich, którzy w czasie II wojny światowej stacjonowali w Szkocji – czego przejawem jest m.in. pomnik gen. Stanisława Maczka, postawiony przy siedzibie władz Edynburga.

Szkocja na każdym kroku podkreśla swoją proeuropejskość, czyniąc z niej centralny element opowieści o nowoczesnym kraju otwartym na turystów, studentów i nowych mieszkańców.

Nie dziwi więc fakt, że od początku zarówno rząd, jak i wyborcy byli w większości przeciwni Brexitowi i uważali go za olbrzymie zagrożenie dla gospodarki, społeczeństwa oraz wartości, na których oparty jest szkocki soft power. Rząd próbuje zabezpieczyć się przed możliwymi skutkami izolacji z jednej strony przez domaganie się większych kompetencji (np. w kwestii migracji), z drugiej – przez ofensywę soft power, m.in. w postaci kampanii Stay in Scotland, mającej skłonić zamieszkałych w Szkocji obywateli UE do pozostania w kraju, oraz przygotowywany właśnie dokument, który ma nakreślić, jak Szkocja postrzega swoje partnerstwo z UE w przyszłości.

Anna Bielecka – medioznawca, dziennikarka, autorka kampanii społecznych. Absolwentka Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii na Uniwersytecie Warszawskim oraz Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi. Obecnie doktorantka na Uniwersytecie Warszawskim. Ekspert w zakresie budowania strategii marketingowej i komunikacyjnej dla kampanii społecznych. Absolwentka Szkoły Przywództwa Instytutu Wolności. Uczestniczka programu Przywództwo Poziom Wyżej.

Marcin Surowiec – urzędnik mianowany w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, absolwent pierwszej edycji Szkoły Przywódców Instytutu Wolności i Krajowej Szkoły Administracji Publicznej.

^[1] Joseph S. Nye., Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, Basic Books, London 1990.

[2] Joseph S. Nye, The Future of Power. New York: Public Affairs, New York 2011, str. 84.

[3] Anna Bielecka, Grzegorz Botwina, Polityka zagraniczna oparta na kulturze i wartościach, „Polska w Praktyce”, Instytut Wolności, Warszawa 2019, nr 5

^[4] Ibidem str. 3-4.

[5] Union Jack (ang. „zjednoczona bandera”) – flaga Wielkiej Brytanii złożona z narodowych flag Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii Północnej.

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „DIALOG” w latach 2017–2019