W trakcie niedawnych, wzmożonych ataków wojsk rosyjskich na ukraińskie miasta, ucierpiało wiele instytucji cywilnych. Wśród nich zmazały się także instytucje naukowe i akademickie, takie jak Uniwersytet Tarasa Szewczenki w Kijowie, Biblioteka Naukowa, Narodowe Muzeum Historii Naturalnej, Ministerstwo Nauki i Edukacji czy siedziba prezydium Narodowej Akademii Nauk Ukrainy (NANU). We wcześniejszych atakach wojsk rosyjskich ucierpiał również Charkowski Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Karazina oraz instytuty NANU wraz z infrastrukturą. Według stanu z września, od początku wojny ucierpiało łącznie 68 instytucji naukowych, a kolejne dwie zostały całkowicie zniszczone. Nieznany jest los dziewięciu instytucji naukowych, znajdujących się na terenach obecnie okupowanych. Niektóre instytucje ucierpiały w atakowanych miastach z powodu swojej centralnej lokalizacji, inne zostały zbombardowane celowo. W Charkowie poważnie uszkodzono renomowany Instytut Fizyki i Technologii NANU oraz nowo wybudowany obiekt jądrowy, zwany Źródłem Neutronów. Zniszczony został również Instytut Przemysłu Roślinnego Narodowej Akademii Nauk Ukrainy wraz z podziemnym bankiem nasion o światowym znaczeniu. W laboratoriach nuklearnych w Czarnobylu wojska rosyjskie splądrowały lub zniszczyły komputery, oprogramowanie, dozymetry promieniowania i inne niezbędne urządzenia badawcze. Te działania nie są przypadkowe – kraj pozbawiony nauki i technologii, to kraj słaby i narażony na stagnację.
Ochronić kapitał ludzki
Zakładając że naukowcy i instytucje naukowe mogą się stać jednym z celów rosyjskich ataków w Ukrainie, Polska Akademia Nauk zaangażowała się w pomoc naukowcom z Ukrainy natychmiast po napaści wojsk rosyjskich. Dzięki wcześniejszej, wieloletniej współpracy z Narodową Akademią Nauk Ukrainy, mogliśmy ogłosić pierwszy program pomocowy skierowany do naukowców z Ukrainy już 1 marca 2022 roku, czyli w dniu podpisania nowego porozumienia o współpracy z Narodową Akademią Nauk Ukrainy. Z perspektywy czasu podpisanie takiego porozumienia może się wydawać sprawą błahą, jednak w pierwszych dniach wojny, w trakcie bombardowań oblężonego Kijowa, nikt z nas nie wiedział, czy ukraińskie instytucje naukowe działają i czy jednostronicowa oferta PAN spotka się z odzewem. Prezes NANU, prof. Anatolij Zagorodny, odpowiedział natychmiast, przyjął ofertę, i jeszcze tego samego dnia ogłosiliśmy program finansowania krótkoterminowych pobytów badawczych w instytutach PAN dla naukowców z Ukrainy. Dzięki tej inicjatywie od początku wojny instytuty PAN przyjęły u siebie łącznie 227 osób z Ukrainy na maksymalnie dziewięciomiesięczne pobyty badawcze.
Finansowani przez PAN naukowcy z Ukrainy (w większości badaczki) zostali przyjęci w instytutach Polskiej Akademii Nauk i włączeni w prowadzone w tych jednostkach prace badawcze. Od początku wojny wielu pracowników instytutów PAN odbierało swoich ukraińskich gości z granicy, oferowało im pomoc w znalezieniu mieszkania i w legalizacji pobytów oraz wsparcie w zapisaniu dzieci do szkoły.
Dwa instytuty PAN – Instytut Slawistyki oraz Instytut Filozofii i Socjologii – oferowały kursy językowe: polskiego, dla gości z Ukrainy, oraz ukraińskiego, dla wolontariuszy z Polski. Inne instytuty wsparły swoich współpracowników z Ukrainy użyczając kluczową infrastrukturę, taką jak serwery, na których obecnie przechowywane są dane z realizowanych w Ukrainie projektów badawczych.
Ogromna skala działań pomocowych zrealizowanych w Akademii nie byłaby możliwa bez wsparcia partnerów z zagranicy. Gdy po pięciu dniach trwania naboru w pierwszym konkursie Polskiej Akademii Nauk skończyły się środki finansowe, wsparcie zaoferowały Amerykańska Akademia Nauk, Academia Sinica z Tajwanu, Towarzystwo Królewskie z Wielkiej Brytanii, organizacje międzynarodowe, których Akademia jest członkiem oraz partnerzy biznesowi. W lipcu otrzymaliśmy również na ten cel dotację z Ministerstwa Nauki i Edukacji. Program pobytów naukowych w PAN skierowany do ukraińskich badaczy, był pierwszym programem tego typu uruchomionym w Polsce, a być może pierwszym na świecie.
Co dalej?
W grudniu 2022 roku zakończą się pobyty naukowców z Ukrainy, finansowane w ramach pierwszych edycji programów PAN. W listopadzie ogłosimy jednak kolejny konkurs, który zakłada finansowanie maksymalnie pięcioosobowych grup badawczych z Ukrainy. Inicjatywa ta odpowiada na trzy główne, zidentyfikowane przez nas do tej pory potrzeby: realizowania prac badawczych bez konieczności wyjazdu z Ukrainy, prowadzania badań zespołowych oraz finansowania badań realizowanych przez młodych pracowników naukowych, nieposiadających jeszcze stopnia doktora. Program kierujemy do głównego kierownika lub kierowniczki grupy, którzy swoje badania realizować będą w instytutach PAN. Ich finansowani z grantu współpracownicy będą mogli realizować badania zarówno w PAN, jak i na terytorium Ukrainy, a w zespołach przewidziane jest miejsce dla badaczy bez stopnia naukowego doktora. Z wnioskiem o finansowanie będą mogły występować jedynie instytuty PAN. Obecny budżet programu zakłada finansowanie dwudziestu projektów trzyletnich, co zaoferuje stypendystom większą niż do tej pory stabilność finansową i typowy w projektach naukowych horyzont czasowy. Mamy nadzieję, że finansowane z programu PAN grupy badaczy, gdy tylko pojawią się sprzyjające okoliczności, będą mogły przenieść się do naukowych instytucji na terytorium Ukrainy i tam wspólnie kontynuować pracę. Szczegółowe zasady opublikujemy wkrótce na stronie Polskiej Akademii Nauk.
Wspierać, ale jak?
Z naszych kilkumiesięcznych już doświadczeń wsparcia dotkniętych wojną naukowców i instytucji naukowych w Ukrainie płyną pierwsze systemowe wnioski, dotyczące przyszłych kierunków takiego zaangażowania. Po pierwsze, wszelkie działania pomocowe powinny być konsultowane i realizowane we współpracy z instytucjami z Ukrainy. Tylko w bliskiej relacji z poszkodowanymi można mieć pewność, że działania pomocowe rzeczywiście ich wspierają i są przez nich oczekiwane. Po drugie, chociaż na początku wojny należy działać szybko i elastycznie, to jednak w dalszej perspektywie trzeba skupić się na finansowaniu grupowym, długoterminowym i skierowanym do najlepszych ekspertów z kraju objętego wsparciem. Po trzecie, należy współpracować z najlepszymi partnerami instytucjonalnymi w kraju objętym wsparciem, ale ważne jest również posiadanie ekspertów wewnętrznych, którzy dobrze znają instytucje naukowe w tym kraju. PAN, dzięki wieloletniej współpracy z NANU oraz dzięki Biuru Przedstawicielskiemu PAN w Kijowie, był do realizacji tego zadania dobrze przygotowany. I w końcu ostatni wniosek: planując i realizując długoterminowe i zakrojone na szeroką skalę zadanie, jakim jest wspieranie nauki w czasie wojny, należy współpracować z dużą liczbą partnerów. Z jednej strony chodzi o partnerów wewnętrznych w Akademii – pracowników naukowych, administrację i zakłady pomocnicze – z drugiej zaś o partnerów zewnętrznych – zagraniczne akademie, organizacje międzynarodowe oraz partnerów biznesowych.
W czerwcu tego roku akademie nauk z Polski, Ukrainy i Stanów Zjednoczonych zwołały spotkanie, w którym wzięło udział kierownictwo kilku narodowych akademii nauk, w tym prezesi niemieckiej akademii Leopoldina, Królewskiej Duńskiej Akademii Nauk i Literatury, Towarzystwa Królewskiego Wielkiej Brytanii oraz Europejskiej Federacji Akademii Nauk i Nauk Humanistycznych – ALLEA. Celem tego spotkania było wypracowanie praktycznych wskazówek dla globalnej społeczności naukowej, które ułatwiłyby lepszą i bardziej skoordynowaną pomóc naukowcom w Ukrainie. W efekcie powstał dziesięciopunktowy plan działania światowej społeczności naukowej na rzecz zaspokajania pilnych potrzeb oraz wspierania rewitalizacji ukraińskiej nauki w przyszłości.
- Utrzymywać ukraińskie afiliacje instytucjonalne naukowców pochodzących z Ukrainy, którzy są tymczasowo zatrudnieni za granicą, aby zachęcić ich do powrotu do kraju po ustaniu działań wojennych i po poprawie sytuacji w kraju.
- Uruchomić specjalne programy finansowania skierowane do młodych naukowców z Ukrainy i ich zespołów, w tym takie, które wykorzystują umowy o pracę zdalną.
- Stworzyć programy finansowania wspólnych badań prowadzonych przez zespoły międzynarodowe z naukowcami pracującymi w Ukrainie oraz uruchomić finansowanie tzw. joint appointments.
- Zapewniać dostęp do specjalistycznych placówek badawczych za granicą, zwłaszcza takich, które zapewniają możliwość prowadzenia badań realizowanych wcześniej w obiektach uszkodzonych lub zniszczonych podczas działań wojennych w Ukrainie.
- Zapewniać ukraińskim instytucjom naukowym zdalny, bezpłatny dostęp do czasopism naukowych.
- Udzielać zwolnień z opłat za przetwarzanie artykułów (APC), składek członkowskich w organizacjach naukowych oraz opłat za udział w konferencjach dla naukowców i organizacji badawczych w Ukrainie.
- Zapewniać ukraińskim naukowcom możliwości nawiązywania kontaktów i wzajemnego uczenia się ze współpracownikami i organizacjami działającymi w międzynarodowej wspólnocie badawczej.
- Przekazywać instytucjom ukraińskim używany, lecz wciąż nadający się do użytku sprzęt laboratoryjny i badawczy w celu zastąpienia wyposażenia zniszczonego w czasie wojny.
- Zaplanować powojenną odbudowę nauki w Ukrainie z uwzględnieniem przyszłych potrzeb narodu, w tym modernizacji ukraińskiego systemu badań naukowych, innowacji oraz edukacji.
- Ustanowić radę koordynacyjną w celu zmaksymalizowania oddziaływania, zminimalizowania redundancji oraz jak najlepszego wykorzystania synergii, uwzględniając przy tym aspekty specyficzne dla młodszych i starszych naukowców.
Instytucje naukowe na całym świecie są zachęcane nie tylko do oferowania różnego typu kursów i warsztatów online, lecz także do przekazywania sprzętu badawczego, w tym mikroskopów, spektrometrów oraz przyrządów do testowania materiałów, które umożliwią ukraińskim naukowcom zachowanie ciągłości ich pracy. Doświadczenia, które zdobyliśmy podczas pandemii COVID-19 należy wykorzystać, aby pomóc ukraińskim naukowcom w tworzeniu wirtualnych sieci kontaktów z kolegami z innych krajów. Takie kroki otwierają możliwość współpracy ukraińskich naukowców z prężnie działającymi społecznościami badawczymi na całym świecie i mogą być zastosowane natychmiastowo. Wysiłki te niewiele kosztują, a podtrzymują zaangażowanie w naukę. Niezwykle istotna jest także perspektywa długoterminowa, w której to nauka powinna stanowić fundament kompleksowej powojennej odbudowy Ukrainy.
Nauka a przyszłość Ukrainy
W połowie września tego roku Amerykańska Narodowa Akademia Nauk zorganizowała warsztat poświęcony odbudowie nauki, edukacji i innowacji w Ukrainie. Dwa najważniejsze wnioski płynące z tego wydarzenia, to z jednej strony konieczność przekonania polityków w Ukrainie, że nauka jest kluczowa dla odbudowy kraju we wszystkich sektorach, a z drugiej, konieczność zreformowania systemu nauki w Ukrainie, tak, by sprostał stojącym przed nim wyzwaniom. W obliczu ogromnego kryzysu finansowego i wielkiej skali zniszczeń, niezbędna wydaje się koncentracja środków w kilku kluczowych sektorach nauki i przemysłu. Z kilkuset instytucji naukowych w Ukrainie w procesie transparentnej eksperckiej ewaluacji należy wybrać tylko najlepsze i zadbać by instytucje te wraz z ich kapitałem ludzkim przetrwały, mogły nadal kształcić kadry oraz realizować projekty na rzecz odbudowy kraju.
Zadanie stworzenia tego swoistego inwentarza instytucji naukowych to zadanie, które Ukraina musi wykonać sama. Instytucje naukowe z całego świata, w tym z Polski, mogą pomóc w procesie ewaluacji. Warto pamiętać, że Polska ma cenne doświadczenia z procesu wchodzenia do struktur unijnych i może wspierać partnerów z Ukrainy również w tym zakresie. Może to również pozwolić na uniknięcie popełnionych przez nas błędów, takich jak decyzja, by pozyskane na finansowanie polskiej nauki środki inwestować w aparaturę badawczą, zamiast skoncentrować je na rozwijaniu kapitału ludzkiego oraz na kilku najlepszych i priorytetowych dziedzinach nauki.
Można mieć nadzieję, że po zakończeniu wojny wsparta przez partnerów z zagranicy Ukraina szybko rozpocznie olbrzymie zadanie odbudowy. Instytucje naukowe w krajach partnerskich powinny dążyć do tego, by międzynarodowa pomoc dla Ukrainy skierowana była w pierwszym rzędzie na zaspokojenie kluczowych potrzeb, takich jak transport, energia i opieka zdrowotna oraz na odbudowę infrastruktury naukowej kraju. Odbudowa ta nie powinna przy tym koncentrować się na odtworzeniu tego, co zostało zniszczone, ale postawiać sobie za cel jak najlepsze przygotowanie ukraińskich instytucji naukowych do sprostania wyzwaniom XXI wieku.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
